Մեդիան և Մեդիագրագիտությունը
Տեսադաս. Ի՞նչ է մեդիան
Ամեն առավոտ մինչ աշխատանքի կամ դասի հասնելը մենք մեդիայի տարբեր տեսակների հետ ենք հասցնում առնչվել․ շատ հավանական է, որ առավոտյան զարթուցիչը սմարթֆոնն է, հենց դրա ձայնից ենք արթնանում, նախաճաշի ընթացքում որևէ բան ենք դիտում ու լսում՝ ռադիոյով, հեռուստացույցով կամ հեռախոսով, ստուգում ենք, թե ընկերներն ինչ նոր նկարներ ու գրառումներ են տարածել սոցցանցերում, բացում ենք եղանակի տեսության հավելվածը, գուցե նաև՝ ճանապարհների խցանումները ցույց տվող ծրագիրը, շենքի մուտքում կամ վերելակում աչքի պոչով կարդում ենք հայտարարություններ, փողոցում անցնում ենք մեծ ու փոքր գովազդային վահանակների ու էկրանների կողքով, տրանսպորտում վարորդի ընտրած լուրերը կամ երաժշտությունն ենք լսում, երբեմն՝ դրանից խուսափելու համար ականջակալներով ենք ինքներս մեր նախընտրած փոդքասթն ենք ունկնդրում․․․
https://youtu.be/Q7QVFX-P3fY
Այս բոլորին մենք անվանում ենք մեդիա՝ սկսած տպագիր հայտարարություններից, թերթերից, գովազդային վահանակներից, մինչև ականջի մեջ հնչող երաժշտություն, փոդթասք, ռադիո, հեռուստատեսություն, ֆիլմեր, համացանց, սոցցանցեր․․․
Օքսֆորդի բառարանը մեդիան սահմանում է այսպես․
«մեծ թվով մարդկանց տեղեկատվության և ժամանցի սպառման հիմնական միջոցները՝ հեռուստատեսություն, ռադիո, թերթեր և համացանց»։
Բայց ժամանակակից աշխարհում մարդիկ այդ ամենը ոչ միայն սպառում են, այլ նաև ստեղծում են՝ ամեն օր համացանցում մեկնաբանություններ, նկարներ, տեսանյութեր, գրառումներ ավելացնելով։
«Մենք՝ մեդիան», այսպես է կոչվում ամերիկացի մեդիաքննադատ Դեն Գիլմորի հայտնի գիրքը, «մարդիկ են մեդիան» Մեդիա նախաձեռնությունների կենտրոնի media.am մեդիավերլուծության հարթակի կարգախոսն է։
Կարող ենք եզրակացնել, որ մեդիան հաղորդակցության ուղիների ու գործիքների այն միջավայրն էր, որտեղ ստեղծվում ու տարածվում են տեղեկություններ, ուղերձներ, տվյալներ։
Մեդիայի ներկապնակում առանձնահատուկ է լրատվության ու լրագրության դերը, որի նպատակն է անաչառ, ստուգված, վստահելի տեղեկություն տրամադրել հանրությանը՝ համայնքի, երկրի, աշխարհի կարևոր իրադարձությունների ու խնդիրների մասին, վերլուծել թեմաները՝ կարծիքն ու մեկնաբանությունները առանձնացնելով փաստերից։
Անկախ և ազատ լրատվություն ու մեդիա ունենալը ժողովրդավարության հիմքերից է։
Ամեն տարի մայիսի 3-ին ՄԱԿ-ը նշում է մամուլի ազատության օրը։ 2021-ի օրվա թեման էր «Տեղեկատվությունը՝ որպես հանրային բարիք», հորդորելով լրատվամիջոցներին տեղեկատվությունը ծառայեցնել հանրային բարիքի համար, իսկ կառավարություններին՝ ապահովել և պաշտպանել մեդիայի ազատությունն ու անկախությունը։ Այն, որ մամուլը (նկատի ունենք ոչ միայն տպագիր թերթերը, այլ ընդհանրապես լրատվությունը) հանրությանը և հանրային շահին ծառայի, ասում էր նաև Հովհաննես Թումանյանը դեռ 1910թ․ իր՝ «Մեր մամուլն ու իր ընթեցողը» հոդվածում․
«Նա, ով երկար տարիներ բաժանորդ է եղել մեր թերթերին ու ընթերցող, լավ կլիներ մի լավ նստեր ու հաշիվ տար ինքն իրեն, թե ի՞նչ է ստացել այդ թերթերից: Էլ հեռու չգնանք, գոնե մեր կյանքից, իր շրջապատից ի՞նչ տեղեկություն ունի: Տարիներով կարդացել է՝ ժողովուրդ, ժողովուրդ… Ո՞վ է այդ ժողովուրդը, ի՞նչ է ուզում, ինչո՞ւ են միշտ նրա անունը տալի. արդյոք հասկացե՞լ է այդ ընթերցողը»:
Հովհաննես Թումանյան
«Մեր մամուլն ու իր ընթեցողը», 1910թ
Ապա նաև ավելացնում է․ «Եվ չի ուղղվելու հայ թերթը, մինչև չտեսնի իր դեմ կանգնած է այն ընթերցողը, որ հասկանալ ու պահանջել գիտի, որ թույլ չի տալ իրեն հետ ամեն բան խոսել և ամեն ձևով խոսել»:
Ավելի քան 100 տարի անց բանաձևը նույնն է․ որակյալ և պատասխանատու մեդիա ունենալու համար պիտի պահանջող ու գրագետ լսարան ունենանք, լսարան, որ այսօր նաև ստեղծող է։
Ինչու՞ է մեդիագրագիտությունը հիմա ավելի կարևոր ու հրատապ դարձել․ թվային մեդիա միջավայրը գնալով ավելի մեծ տեղ է զբաղեցնում մեր կյանքում, այստեղ ինֆորմացիայի ծավալը շատ արագ է աճում, մենք ինքներս ավելացնում ենք այն ամեն րոպե․ այս միջավայրում կողմնորոշվելն ավելի ու ավելի է բարդանում։ Մեզ նոր տիպի գրագիտություն է պետք՝ մեդիականացված աշխարհում ապահով, արդյունավետ, օգտակար ու հետաքրքիր ապրելու համար։
Քարտադարան. Մեդիագրագիտության սկզբունքները
Ընդունված դասական ձևակերպմամբ մեդիագրագիտությունը անհրաժեշտ բովանդակությունը գտնելու, այն քննադատորեն վերլուծելու ու գնահատելու, և ստեղծելու հմտությունների ամբողջությունն է: Մեդիաքննադատ Դեն Գիլմորն առանձնացնում է մեդիագրագիտության մի քանի սկզբունք․
Կասկածի՛ր.սոցիալական մեդիան լցված է ապատեղեկատվության, սխալներ աում են անգամ վստահելի լրատվամիջոցները։Գործի՛ դիր դատողությունը․մենք չենք կարող ամեն ինչին հավասարապես կասկածել։ Մենք պետք է առողջ բանականություն և դատողություն բանեցնենք, հասկանալու, թե ինչն է քիչ թե շատ վստահելի։Բացի՛ր միտքդմենք պետք է կարդանք, դիտենք ու լսենք ավելի բազմազան տեղեկություններ, դուրս գանք մեր գաղափարական ու մշակութային կաղապարից ու կասկածի տակ դնենք նաև մեր իսկ ենթադրությունները։Հարցե՛ր տուր․ոչ մի առանձին վերցրած նյութ չի կարող ամբողջ պատմությունը պատմել։ Եթե հարցեր ունես, պատասխանը փնտրիր այլ աղբյուրներում, այլ նյութեր փնտրիր, կամ եթե հնարավոր է, հենց սկզբնաղբյուրից ստացիր պատասխաններդ։Սովորի՛ր մեդիա հմտություններ․մենք պետք է հասկանանք, թե ինչպես է ստեղծվում մեդիա բովանդակությունը, նաև գիտակցենք, որ մեդիան օգտագործում են տարբեր ուժեր՝ տեղեկացնելու, ազդելու, անգամ՝ մանիպուլացնելու համար։
Previous
Հաջորդ
Դաս
Մեդիա գործիքներից գրագետ օգտվելը, անվտանգության կանոններն ու ստեղծագործական հնարքներն իմանալը, շատ կարևոր են, բայց մեդիագրագիտության հիմքը վերկուծական ու քննադատական միտքը արթուն պահելն է։
Այս հինգ հարցերն օգնում են վերլուծել ցանկացած մեդիա բովանդակություն։
- Ո՞վ է հեղինակը:
- Ո՞րն է ասելիքը:
- Ու՞մ է ուղղված ասելիքը:
- Ի՞նչ հնարքներ են օգտագործված:
- Ի՞նչ նպատակ ունի նյութը:
Հարց 1. Ո՞վ է հեղինակը
Այսօր, երբ համացանցի շնորհիվ տեղեկութուն կարող է տարածել ամեն ոք, և հաճախ տեղեկությունը կայքից կայք, էջից էջ է անցնում մարդուն հասնելուց առաջ, որևէ բանի վստահելուց առաջ կարևոր է հասկանալ, թե ով է ասողը, գրողը, տարածողը, որքանով է նա իրավասու, տեղեկացված այս կամ այն թեմայով տեղեկություն, կարծիք տարածելու համար, ինչ գիտենք այդ մարդու, կազմակերպության, լրատվամիջոցի մասին։
Օրինակ՝ դպրոցական արձակուդը երկարացնելու լուրը հավաստի է, եթե հայտնել է նախարարը, կամ նախարարության որևէ այլ պատասխանատու։ Բայց եթե այդ լուրը հայտնում է ընկերդ, ով լսել է մայրիկից, որն էլ կարդացել է ֆեյսբուքյան, օրինակ՝ «Հայ հումոր» էջում, այս տեղեկությունը առնվազն պետք է ստուգել։
Կարևոր է հիշել, որ ցանկացած մեդիա արտադրանք հեղինակ ունի, ինչ-որ մեկն է գրել, նկարել, ստեղծել։ Նույնիսկ նորությունները վերապատկերում են իրականությունը հեղինակների աչքերով: Ավելին, նույն իրադարձության տարբեր մասնակիցներ տարբեր կերպ են ընկալում ու պատմում դեպքերը։
Խմբագիր և լրագրող Այդին Մորիկյանն իր «Ժուռնալիստիկա․ ինչ, ինչպես, ինչու» գրքում բերում է Աստվածաշնչի օրինակը․ Հիսուս Քրիստոսի՝ Սերմնացանի առակը ժողովրդին պատմելու դրվագը նկարագրված է չորս ավետարաններից երեքում, ու ավետարանիչներից յուրաքանչյուրը տարբեր շեշտերով ու ձևակերպումներով է պատմում նույն իրադարձության մասին (Մատթեոս, 13, 1-17 , Մարկոս, 13, 1-17 , Ղուկաս 8, 4-15)։
Բարեխիղճ և պրոֆեսիոնալ լրագրողը նա է, ով լրատվություն հաղորդելիս լսարանին չի պարտադրում իր տեսակետը, չի ուղղորդում սեփական զգացմունքներով, և իրականությունը ցույց է տալիս այն տարբեր կողմերից՝ փաստերն առանձնացնելով կարծիքից:
Այդուհանդերձ, նյութի հեղինակը և խմբագիրն ընտրում են իրե՛նց կարծիքով ամենակարևոր փաստերը, շարադրում են նյութն իրե՛նց ընկալմամբ չեզոք բառապաշարով ու ճիշտ կառուցվածքով, ընտրում են իրե՛նց կարծիքով ամենաազդեցիկ լուսանկարը: Եթե տեսանյութ է, օպերատորը նկարում է իրավիճակը որոշակի դիրքից ու ռակուրսից, ապա կադրերն ընտրվում են և մոնտաժվում: Մենք տեսնում ենք իրադարձությունը լուսանկարչի, օպերատորի աչքերով՝ նրա տեսախցիկից՝ նույնիսկ, երբ նա փորձում է հնարավորինս չեզոք ու համակողմանիորեն ներկայացնել իրականությունը:
Հարց 2․ Ո՞րն է ասելիքը։
Նյութի հիմնական ասելիքը միշտ չէ, որ ակնհայտ է, հասկանալի։ Երբեմն վերնագրով անհանգստացած կամ ոգևորված բացում ենք նյութը ու պարզում, որ հոդվածում կամ տեսանյութում բոլորովին այլ բան է ասվում:
Պատահում է՝ գիրքը, հոդվածը այնքան երկար ու խճճված է լինում, որ կարդալուց հետո դժվար է առանձնացնել հիմնական ուղերձները։ Կարևոր է ոչ միայն առանձնացնել հիմնական միտքը, այլ անդրադառնալ ֆիլմում, գրքում, հոդվածում, հոլովակում ներառված արժեքներին ու տեսակետներին, տողատակերին։
Թանկարժեք ժամացույցի պաստառին պատկերված հերոսը/ուհին ոչ միայն ժամացույն է ցուցադրում, այլ նաև իր արտաքինով «հուշում», թե որն է գեղեցկության ստանդարտը և ինչ ասել է լինել հմայիչ։
«Կին վարորդը՝ ավտովթարի մասնակից Վանաձորում» վերնագիրը ոչ միայն պատմում է կոնկրետ վթարի մասին, այլ նաև ակնկարկում, որ վարորդի կին լինելը վթարի պատճառն է, տողատակում նաև ամրապնդում կարծրատիպը, թե կանայք լավ վարորդներ չեն։
Հարց 3․ Ու՞մ է ուղղված ասելիքը:
Գուցե բակում խաղացել եք «փչացած հեռախոս» խաղը, երբ խաղի մասնակիցները հնարավորինս արագ իրար են փոխանցում նույն բառը կամ արտահայտությունը, սակայն ավարտին պարզվում է, որ նրանցից շատերը բոլորովին այլ բան են հասկացել:
Այսօր սոցցանցերում հաճախ ենք տեսնում նման իրավիճակ, երբ նույն գրառումը, հոդվածը տարբեր զգացմունքներ ու մեկնաբանություններ է արթնացնում ու մարդիկ մեկնաբանություններում վիճում են, թշնամանում․․․
Իրականությունը մենք տեսնում ենք մեր անձնական ֆիլտրերի միջով: Կախված արժեքներից, համոզմունքներից, փորձառությունից, ունեցած տեղեկություններից ամեն ոք կարող է տարբեր կերպ ընկալել ու արձագանքել նույն իրադարձությանն ու մեդիա ուղերձին:
Եթե մեդիան հստակ գիտի, թե ում է ուղղված իր ասելիքը, այն կարող է ավելի թիրախային դարձնել, համապատասխանեցնել լեզուն, ոճն ու ձևավորումը: Չէ՞ որ, մենք էլ նույն պատմությունը ուսուցչին, դասընկերոջը կամ մորաքրոջը բոլորովին այլ բառերով կպատմենք ու գուցե տարբեր փաստեր շեշտենք։
Լսարանը շատ կարևոր է մեդիայի համար․ մենք՝ որպես լսարան, վճարում ենք բովանդակության համար։ Երբեմն վճարում ենք ուղղակիորեն՝ թերթ ու ամսագիր գնելով, հեռարձակման փաթեթի բաժանորդագրվելով, երբեմն էլ վճարում ենք մեր ժամանակով, մեր ուշադրությամբ, իսկ համացանցի ու սոցիալական մեդիայի դարում, վճարում ենք մեր տվյալներով․ մեր վարքին հետևելով և տվյալներ կուտակելով ցանցը թիրախավորված գովազդ է առաջարկում իր գովազդատուներին։
Եվ հաճախ հենց այդ նպատակով է մեդիան դիմում այս կամ այն հնարքներին՝ լսարան գրավելու ու գումար աշխատելու համար:
Հարց 4. Ի՞նչ հնարքներ են օգտագործված:
Երբ խանութում մոտենում ենք, օրինակ, մազի խնամքի պարագաների տաղավարին, նույնանման ապրանքների տասնյակ օրինակներ են ցուցադրված։ Առաջին կողմնորոշիչը փաթեթավորումն է՝ գույն, ձև, անվանում, ինչ-որ բան, որ առանձնացնում է ապրանքը մյուսներից, ավելի վստահելի կամ գրավիչ է դարձնում։
Մեդիա դաշտն էլ ողողված է կրկնվող լուրերով ու նյութերով, և լսարանի ուշադրությանն արժանանալու համար նյութը փաթեթավորվում է․ սենսացիոն վերնագիր, վառ լուսանկար, բարձր երաժշտություն, հումոր, գույներ, ազդեցիկ բառեր, որոնք ստիպում են սեղմել հղումը, չփոխել ալիքը, դիտել ու լսել մինչև վերջ։
Դպրոցականները սիրում են օգտվել խելացի (smart) հեռախոսների՝ լուսանկարները մշակելու, գեղեցիկ սելֆիներ անելու, պիտակներ ավելացնելու հավելվածներից: Բայց արդյո՞ք հիշում են պատկերների մշակված լինելու մասին, երբ ամսագրերում տեսնում են կատարյալ մաշկով աստղերի կամ հիանում են գովազդային հոլովակի՝ անթերի արտաքին ունեցող մոդելներով։
Գեղարվեստական ու համակարգչային միջամտությունները գովազդում ամենաակնհայտն են: Գույները, լույսը, երաժշտությունը, հայտնի մարդիկ, գեղեցիկ կյանքի պատկերները գրավիչ հնարքներ են։ Իհարկե, համոզելու հնարքները միայն տեխնիկական միջամտությամբ չեն սահմանափակվում:
Սենսացիոն վերնագրերը, հուզիչ լուսանկարները, տարածված կարծրատիպերը, դավադրությունների տեսությունները նույնպես հաճախ հանդիպող հնարքներ են:
Սեփական զգացմունքները կարող են նաև մանիպուլյացիայի ցուցիչ լինել․եթե տեղեկությունը հուզել է, կամ հունից հանել է, կամ էլ այնքան անհավանական է, որ աչքերիդ չես հավատում, ապա դա ևս ազդակ է, որ գուցե նյութը ստուգելու կարիք ունի ։
5. Ի՞նչ նպատակ ունի նյութը
Տարածվող նյութերն ու տեղեկությունները տեղեկացնում, զվարճացնում, կրթում են լսարանին, բայց դրանք շատ հաճախ ունեն նաև շահեր ու նպատակներ։
Պարզելով, թե ով է հեղինակը, ինչ է ուզում ասել և ում է դիմում, ինչ հնարքներ է օգտագործել, կարևոր է հասկանալ, թե որն է նպատակը, ինչու՞ է այս տեղեկությունը հաղորդվում հիմա, ի՞նչ շահեր կարող են լինել այստեղ, ո՞վ կարող է լինել պատվիրատուն և ի՞նչ հետևանքներ կարող է ունենալ տեղեկությունը։
Մեդիան բիզնես է, և մեծ լսարան ունենալն ու շատ գումար աշխատելը կարող է նպատակներից մեկը լինել, բայց երբեմն լսարանի կամ քլիքի համար պայքարում մեդիան խաբում ու մանիպուլացնում է։
Շատ կարևոր է հասկանալ քաղաքական, տնտեսական, գաղափարական նպատակները։
Կաթնամթերքի գործարանում արվող խախտումների մասին բարձրաձայնելը կարևոր գործ է, բայց եթե հայտնի է, որ այդ լրագրողը/լրատվամիջոցը մտերիմ է մրցակից կաթնամթերքի ընկերության սեփականատիրոջ հետ կամ ֆինանսական գործարքների մեջ է նրա հետ, խախտումների մասին նյութի նպատակը առնվազն միանշանակ չէ։
Եթե, օրինակ, տվյալ նախարարությունում աշխատողները եռամսյակային պարգևավճարներ ստացել են տարիներ շարունակ, բայց լրատվամիջոցը, որ նախկինում սերտ աշխատել է նախարարության հեետ և հանկարծ պարգևավճարների թեման սկսում է թիրախավորել միայն նախարարի փոփոխությունից հետո՝ նրա անձի հետ կապելով, ապա դարձյալ նպատակի ազնվությունը կասկածելի է։
Այս հարցերի պատասխանները գտնելը հեշտ չէ, բայց մեդիագրագիտությունը ձևավորվում է փորձով, դառնում սովորություն ու մտածողություն։
Արագ փոփոխվող այս միջավայրում դժվար է մեդիայի հստակ սահմանումը տալ, բայց կարևոր է հիշել, որ բոլոր դեպքերում ստեղծվող բովանդակությանը, տարածման հարթակներին ու բովանդակություն ստեղծողներին պետք է վերաբերվել քննադատորեն, ասել է թե՝ հարցեր տալով, դատողություններ անելով․․․
Տեղեկությունները, որ ստանում ու տարածում ենք, անմիջականորեն ազդում են մեր և ուրիշների որոշումների ու պլանների վրա, ֆիլմերը, որ դիտում ենք, ձևավորում են մեր աժեքներն ու պատկերացումները, սոցցանցերում ստացած լայքերը երբեմն փոխում են մեր ինքնագնահատականը։
Հարց 1. Ո՞վ է հեղինակը:
Այսօր, երբ համացանցի շնորհիվ տեղեկութուն կարող է տարածել ամեն ոք, և հաճախ տեղեկությունը կայքից կայք, էջից էջ է անցնում մարդուն հասնելուց առաջ, որևէ բանի վստահելուց առաջ կարևոր է հասկանալ, թե ով է ասողը, գրողը, տարածողը, որքանով է նա իրավասու, տեղեկացված այս կամ այն թեմայով տեղեկություն, կարծիք տարածելու համար, ինչ գիտենք այդ մարդու, կազմակերպության, լրատվամիջոցի մասին։
Օրինակ՝ դպրոցական արձակուդը երկարացնելու լուրը հավաստի է, եթե հայտնել է նախարարը, կամ նախարարության որևէ այլ պատասխանատու։ Բայց եթե այդ լուրը հայտնում է ընկերդ, ով լսել է մայրիկից, որն էլ կարդացել է ֆեյսբուքյան, օրինակ՝ «Հայ հումոր» էջում, այս տեղեկությունը առնվազն պետք է ստուգել։
Կարևոր է հիշել, որ ցանկացած մեդիա արտադրանք հեղինակ ունի, ինչ-որ մեկն է գրել, նկարել, ստեղծել։ Նույնիսկ նորությունները վերապատկերում են իրականությունը հեղինակների աչքերով: Ավելին, նույն իրադարձության տարբեր մասնակիցներ տարբեր կերպ են ընկալում ու պատմում դեպքերը։
Խմբագիր և լրագրող Այդին Մորիկյանն իր «Ժուռնալիստիկա․ ինչ, ինչպես, ինչու» գրքում բերում է Աստվածաշնչի օրինակը․ Հիսուս Քրիստոսի՝ Սերմնացանի առակը ժողովրդին պատմելու դրվագը նկարագրված է չորս ավետարաններից երեքում, ու ավետարանիչներից յուրաքանչյուրը տարբեր շեշտերով ու ձևակերպումներով է պատմում նույն իրադարձության մասին (Մատթեոս, 13, 1-17 , Մարկոս, 13, 1-17 , Ղուկաս 8, 4-15)։
Բարեխիղճ և պրոֆեսիոնալ լրագրողը նա է, ով լրատվություն հաղորդելիս լսարանին չի պարտադրում իր տեսակետը, չի ուղղորդում սեփական զգացմունքներով, և իրականությունը ցույց է տալիս այն տարբեր կողմերից՝ փաստերն առանձնացնելով կարծիքից:
Այդուհանդերձ, նյութի հեղինակը և խմբագիրն ընտրում են իրե՛նց կարծիքով ամենակարևոր փաստերը, շարադրում են նյութն իրե՛նց ընկալմամբ չեզոք բառապաշարով ու ճիշտ կառուցվածքով, ընտրում են իրե՛նց կարծիքով ամենաազդեցիկ լուսանկարը: Եթե տեսանյութ է, օպերատորը նկարում է իրավիճակը որոշակի դիրքից ու ռակուրսից, ապա կադրերն ընտրվում են և մոնտաժվում: Մենք տեսնում ենք իրադարձությունը լուսանկարչի, օպերատորի աչքերով՝ նրա տեսախցիկից՝ նույնիսկ, երբ նա փորձում է հնարավորինս չեզոք ու համակողմանիորեն ներկայացնել իրականությունը:
Հարց 2․ Ո՞րն է ասելիքը։
Նյութի հիմնական ասելիքը միշտ չէ, որ ակնհայտ է, հասկանալի։ Երբեմն վերնագրով անհանգստացած կամ ոգևորված բացում ենք նյութը ու պարզում, որ հոդվածում կամ տեսանյութում բոլորովին այլ բան է ասվում:
Պատահում է՝ գիրքը, հոդվածը այնքան երկար ու խճճված է լինում, որ կարդալուց հետո դժվար է առանձնացնել հիմնական ուղերձները։ Կարևոր է ոչ միայն առանձնացնել հիմնական միտքը, այլ անդրադառնալ ֆիլմում, գրքում, հոդվածում, հոլովակում ներառված արժեքներին ու տեսակետներին, տողատակերին։Թանկարժեք ժամացույցի պաստառին պատկերված հերոսը/ուհին ոչ միայն ժամացույն է ցուցադրում, այլ նաև իր արտաքինով «հուշում», թե որն է գեղեցկության ստանդարտը և ինչ ասել է լինել հմայիչ։«Կին վարորդը՝ ավտովթարի մասնակից Վանաձորում» վերնագիրը ոչ միայն պատմում է կոնկրետ վթարի մասին, այլ նաև ակնկարկում, որ վարորդի կին լինելը վթարի պատճառն է, տողատակում նաև ամրապնդում կարծրատիպը, թե կանայք լավ վարորդներ չեն։
Հարց 3․ Ու՞մ է ուղղված ասելիքը:
Գուցե բակում խաղացել եք «փչացած հեռախոս» խաղը, երբ խաղի մասնակիցները հնարավորինս արագ իրար են փոխանցում նույն բառը կամ արտահայտությունը, սակայն ավարտին պարզվում է, որ նրանցից շատերը բոլորովին այլ բան են հասկացել:
Այսօր սոցցանցերում հաճախ ենք տեսնում նման իրավիճակ, երբ նույն գրառումը, հոդվածը տարբեր զգացմունքներ ու մեկնաբանություններ է արթնացնում ու մարդիկ մեկնաբանություններում վիճում են, թշնամանում․․․
Իրականությունը մենք տեսնում ենք մեր անձնական ֆիլտրերի միջով: Կախված արժեքներից, համոզմունքներից, փորձառությունից, ունեցած տեղեկություններից ամեն ոք կարող է տարբեր կերպ ընկալել ու արձագանքել նույն իրադարձությանն ու մեդիա ուղերձին:
Եթե մեդիան հստակ գիտի, թե ում է ուղղված իր ասելիքը, այն կարող է ավելի թիրախային դարձնել, համապատասխանեցնել լեզուն, ոճն ու ձևավորումը: Չէ՞ որ, մենք էլ նույն պատմությունը ուսուցչին, դասընկերոջը կամ մորաքրոջը բոլորովին այլ բառերով կպատմենք ու գուցե տարբեր փաստեր շեշտենք։
Լսարանը շատ կարևոր է մեդիայի համար․ մենք՝ որպես լսարան, վճարում ենք բովանդակության համար։ Երբեմն վճարում ենք ուղղակիորեն՝ թերթ ու ամսագիր գնելով, հեռարձակման փաթեթի բաժանորդագրվելով, երբեմն էլ վճարում ենք մեր ժամանակով, մեր ուշադրությամբ, իսկ համացանցի ու սոցիալական մեդիայի դարում, վճարում ենք մեր տվյալներով․ մեր վարքին հետևելով և տվյալներ կուտակելով ցանցը թիրախավորված գովազդ է առաջարկում իր գովազդատուներին։
Եվ հաճախ հենց այդ նպատակով է մեդիան դիմում այս կամ այն հնարքներին՝ լսարան գրավելու ու գումար աշխատելու համար:
Հարց 4. Ի՞նչ հնարքներ են օգտագործված:
Երբ խանութում մոտենում ենք, օրինակ, մազի խնամքի պարագաների տաղավարին, նույնանման ապրանքների տասնյակ օրինակներ են ցուցադրված։ Առաջին կողմնորոշիչը փաթեթավորումն է՝ գույն, ձև, անվանում, ինչ-որ բան, որ առանձնացնում է ապրանքը մյուսներից, ավելի վստահելի կամ գրավիչ է դարձնում։
Մեդիա դաշտն էլ ողողված է կրկնվող լուրերով ու նյութերով, և լսարանի ուշադրությանն արժանանալու համար նյութը փաթեթավորվում է․ սենսացիոն վերնագիր, վառ լուսանկար, բարձր երաժշտություն, հումոր, գույներ, ազդեցիկ բառեր, որոնք ստիպում են սեղմել հղումը, չփոխել ալիքը, դիտել ու լսել մինչև վերջ։
Դպրոցականները սիրում են օգտվել խելացի (smart) հեռախոսների՝ լուսանկարները մշակելու, գեղեցիկ սելֆիներ անելու, պիտակներ ավելացնելու հավելվածներից: Բայց արդյո՞ք հիշում են պատկերների մշակված լինելու մասին, երբ ամսագրերում տեսնում են կատարյալ մաշկով աստղերի կամ հիանում են գովազդային հոլովակի՝ անթերի արտաքին ունեցող մոդելներով։
Գեղարվեստական ու համակարգչային միջամտությունները գովազդում ամենաակնհայտն են: Գույները, լույսը, երաժշտությունը, հայտնի մարդիկ, գեղեցիկ կյանքի պատկերները գրավիչ հնարքներ են։ Իհարկե, համոզելու հնարքները միայն տեխնիկական միջամտությամբ չեն սահմանափակվում:
Սենսացիոն վերնագրերը, հուզիչ լուսանկարները, տարածված կարծրատիպերը, դավադրությունների տեսությունները նույնպես հաճախ հանդիպող հնարքներ են:
Սեփական զգացմունքները կարող են նաև մանիպուլյացիայի ցուցիչ լինել․եթե տեղեկությունը հուզել է, կամ հունից հանել է, կամ էլ այնքան անհավանական է, որ աչքերիդ չես հավատում, ապա դա ևս ազդակ է, որ գուցե նյութը ստուգելու կարիք ունի ։
Հարց 5. Ի՞նչ նպատակ ունի նյութը
Տարածվող նյութերն ու տեղեկությունները տեղեկացնում, զվարճացնում, կրթում են լսարանին, բայց դրանք շատ հաճախ ունեն նաև շահեր ու նպատակներ։
Պարզելով, թե ով է հեղինակը, ինչ է ուզում ասել և ում է դիմում, ինչ հնարքներ է օգտագործել, կարևոր է հասկանալ, թե որն է նպատակը, ինչու՞ է այս տեղեկությունը հաղորդվում հիմա, ի՞նչ շահեր կարող են լինել այստեղ, ո՞վ կարող է լինել պատվիրատուն և ի՞նչ հետևանքներ կարող է ունենալ տեղեկությունը։
Մեդիան բիզնես է, և մեծ լսարան ունենալն ու շատ գումար աշխատելը կարող է նպատակներից մեկը լինել, բայց երբեմն լսարանի կամ քլիքի համար պայքարում մեդիան խաբում ու մանիպուլացնում է։
Շատ կարևոր է հասկանալ քաղաքական, տնտեսական, գաղափարական նպատակները։
Կաթնամթերքի գործարանում արվող խախտումների մասին բարձրաձայնելը կարևոր գործ է, բայց եթե հայտնի է, որ այդ լրագրողը/լրատվամիջոցը մտերիմ է մրցակից կաթնամթերքի ընկերության սեփականատիրոջ հետ կամ ֆինանսական գործարքների մեջ է նրա հետ, խախտումների մասին նյութի նպատակը առնվազն միանշանակ չէ։
Եթե, օրինակ, տվյալ նախարարությունում աշխատողները եռամսյակային պարգևավճարներ ստացել են տարիներ շարունակ, բայց լրատվամիջոցը, որ նախկինում սերտ աշխատել է նախարարության հեետ և հանկարծ պարգևավճարների թեման սկսում է թիրախավորել միայն նախարարի փոփոխությունից հետո՝ նրա անձի հետ կապելով, ապա դարձյալ նպատակի ազնվությունը կասկածելի է։
Այս հարցերի պատասխանները գտնելը հեշտ չէ, բայց մեդիագրագիտությունը ձևավորվում է փորձով, դառնում սովորություն ու մտածողություն։
Արագ փոփոխվող այս միջավայրում դժվար է մեդիայի հստակ սահմանումը տալ, բայց կարևոր է հիշել, որ բոլոր դեպքերում ստեղծվող բովանդակությանը, տարածման հարթակներին ու բովանդակություն ստեղծողներին պետք է վերաբերվել քննադատորեն, ասել է թե՝ հարցեր տալով, դատողություններ անելով․․․
Տեղեկությունները, որ ստանում ու տարածում ենք, անմիջականորեն ազդում են մեր և ուրիշների որոշումների ու պլանների վրա, ֆիլմերը, որ դիտում ենք, ձևավորում են մեր աժեքներն ու պատկերացումները, սոցցանցերում ստացած լայքերը երբեմն փոխում են մեր ինքնագնահատականը։
Մենք այն ենք, ինչ կարդում ենք, լսում ենք, դիտում ենք, տարածում ենք։
Քարտադարան
Ամփոփելով թեման առանձնացնենք մեդիագրագիտության 5 հիմնական հարցերին համապատասխանող 5 հասկացությունները:
Մեդիան միշտ միջնորդավորված է:
Մեդիայի ասելիքը միշտ արժեքներ և տեսակետ է ներառում:Տարբեր մարդիկ տարբեր կերպ են ընկալում ու արձագանքում միևնույն տեղեկությանը:
Մեդիայի ասելիքը մշակված է հասնում լսարանին՝ ենթարկվելով ստեղծագործական միջամտությունների:
Մեդիայով հաղորդվող ասելիքը սովորաբար ենթաշերտեր, նպատակներ է պարունակում ու որևէ շահ է հետապնդում:
Previous
Հաջորդ
Հմտությունների հաշվիչ
Հղումներ
5 Key Questions That Can Change The World: Lesson Plans for Media Literacy, CML
Five Key Questions Form Foundation for Media Inquiry
Մեդիայում հաճախ հանդիպող մանիպուլյատիվ 5 հնարքներ
«Մեդիագրագիտություն» ձեռնարկ
«Մեր մամուլն ու ընթերցողը»
«Հովհաննես Թումանյան. երկերի ժողովածու չորս հատորով», «Հայաստան» հրատարակչություն, Երևան 1969, հատոր 4-րդ, էջ 106